Globalno važni sistemi poljoprivredne baštine / Globally Important Agricultural Heritage Systems (GIAHS)

Širom svijeta nastali su specifični poljoprivredni sistemi i pejzaži, koje su stvarale, oblikovale i održavale generacije ratara i stočara koristeći različite prirodne resurse i načine upravljanja prilagođene lokalnim uslovima.

Oslanjajući se na lokalno znanje i iskustvo, ovi dobroosmišljeni poljoprivredni sistemi odražavaju razvoj čovječanstva, raznolikost njegovog znanja i njegovu duboku povezanost s prirodom.

Ovi sistemi nijesu zaslužni samo za stvaranje izuzetnih pejzaža, očuvanje i prilagođavanje poljoprivrednog biodiverziteta važnog na svjetskom nivou, za nastanak autohtonih sistema znanja i otpornost ekosistema, već i za obezbjeđivanje, na održiv način, hrane i egzistencije milionima siromašnih i malih zemljoradnika.

Da bi se sačuvali i potpomogli sistemi poljoprivredne baštine u svijetu, kao odgovor na globalne trendove koji ugrožavaju porodičnu poljoprivrednu proizvodnju i tradicionalne poljoprivredne sisteme,  godine 2002, tokom Svjetskog samita o održivom razvoju (Johanesburg, Južnoafrička Republika), Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (Food and Agriculture Organization – FAO) pokrenula je Inicijativu globalnog partnerstva za zaštitu i prilagođeno upravljanje “Globalno važnim sistemima poljoprivredne baštine”. (U daljem tekstu GIAHS inicijativa).

Ova GIAHS incijativa koja je sada prerasla u GIAHS program zalaže se za podizanje znanja i svijesti javnosti o sistemima poljoprivredne baštine i za njihovo nacionalno i međunarodno priznanje.

Opšti cilj GIAHS programa je da identifikuje i zaštiti Globalno važne sisteme poljoprivredne baštine i pejzaže koji su sa njima povezani, da zaštiti poljoprivredni biodiverzitet i sisteme znanja putem  uspostavljanja dugoročnog programa za podšku takvih sistema i za unapređenje dobrobiti na globalnom, nacionalnom i lokalnom nivou koje proističu iz dinamične zaštite, održivog upravljanja i unapređenja održivosti ovih sistema.

Koncept Globalno važnih sistema poljoprivredne baštine (GIAHS) se razlikuje i mnogo je složeniji od običnog lokaliteta/dobra ili zaštićenog područja/pejzaža. GIAHS je živ, rastući sistem ljudskih zajednica koje su mnogostruko povezane sa svojom teritorijom, kulturnim ili poljoprivrednim pejzažom ili biofizičkim i širim društvenim okruženjem.

Ljudi i njihove aktivnosti kojima su obezbjeđivali egzstenciji uvijek su se prilagođavali mogućnostima i ograničenjima datog okruženja, a takođe su, u različitoj mjeri, oblikovali pejzaž i biološko okruženje. Tokom generacija to je dovelo do nakupljanja iskustva, povećanja opsega i dubine njihovih sistema znanja, i, uopšteno, ali ne i neizostavno, do složenijeg i raznovrsnijeg raspona aktivnosti za obezbjeđenje egzistencije, koje su često usko povezane.

GIAHS-ov dinamičan pristup zaštiti se ističe u ravnoteži između zaštite, prilagođavanja i društveno-ekonomskog razvoja.

Tradicionalni poljoprivredni sistemi još uvijek obezbjeđuju hranu za oko dvije milijarde ljudi. Oni takođe održavaju biodiverzitet, egzistenciju, praktično znanje i kulturu. Ovu globalnu poljoprivrednu baštinu treba prepoznati i podržati na način koji će omogućiti njen stalni razvoj – i obezbjeđivanje  dobara i usluga sadašnjim i budućim generacijama.

Da bi se zaustavilo brzo propadanje GIAHS sistema, prvo se mora prepoznati njihova dinamična priroda. Njihova otpornost zavisi od njihove sposobnosti da se prilagode novim izazovima ne gubeći pri tom svoje biološko i kulturno bogatstvo i svoj proizvodni kapacitet. To zahtijeva stalne agro-ekološke i društvene inovacije, uz pažljivo prenošenje sakupljenog znanja i iskustva s generacije na generaciju. Pokušaj da se GIAHS područja zaštite tako što se ništa neće mijenjati sigurno bi doveo do njihove degradacije i osudio njihove zajednice na siromaštvo.

GIAHS pristup je usmjeren na upravljanje ljudskim resursima i sistemima znanja, uključujući njihove društveno-organizacione, ekonomske i kulturne karakteristike koje čine osnovu procesa zaštite i prilagođavanja  GIAHS područja, ne ugrožavajući pri tom njihovu otpornost, održivost i integritet.

Glavne osobine Globalno važnih sistema poljoprivredne baštine (GIAHS) i kriterijumi za njihovu identifikaciju

Razvijeno je pet kriterijuma koji predstavljaju ukupnost svih funkcija, dobara i usluga koje GIAHS sistem obezbjeđuje. Ovi kriterijumi odražavaju složene odnose i veze između elemenata GIAHS sistema i integrativnog holističkog sistema.

To su sljedeći kriterijumi:

1. Obezbjeđivanje hrane i egzistencije
2. Agro-biodiverzitet
3. Lokalni i tradicionalni sistemi znanja
4. Kulture, sistemi vrijednosti i društvene organizacije
5. Osobine pejzaža i pejzaža mora

Osobine pejzaža i pejzaža mora

GIAHS područja treba da predstavljaju pejzaže ili pejzaže mora koji su se razvijali tokom vremena kroz interakciju ljudi i prirode, i čiji razvoj se stabilizovao ili se još uvijek veoma sporo odvija. Njihovu formu, oblik i međusobnu povezanost karakteriše dugo istorijsko postojanje i snažna povezanost s lokalnim društveno-ekonomskih sistemima koji su ih stvorili. Njihova stabilnost, ili spora evolucija je dokaz integracije proizvodnje hrane, životne sredine i kulture u datom području ili regiji. Oni mogu imati formu složenih sistema upotrebe zemljišta, kao što su mješovito korišćenje zemljišta, sistemi upravljanja obalnim područjem i vodama.

(Informacije su preuzete sa web sajta  http://www.fao.org/giahs/en/)

GIAHS sistemi predstavljaju nastavak istorijskih tradicija i znanja koji su se razvijali tokom vjekova. Ove kulture, naselja, pejzaži i staništa znatno su stradala kao posljedica industrijskih i poljoprivrednih revolucija, napretka nauke, tehnologije, trgovine i komunikacije u 19. i 20. vijeku.

Oni koji još uvijek opstaju kao nosioci nekadašnje tradicije zaslužuju da budu sačuvani kao dio zaštite svjetske kulturne i prirodne baštine. Pejzaži poljoprivredne baštine nijesu samo važna znamenja od istorijske vrijednosti, oni takođe zavise od poljoprivrednih zajednica koje na njima žive i koje se razvijaju.  Ove zajednice su čuvari institucionalne, ekološke i kulturne baštine koja obezbjeđuje raznovrsne dobrobiti i usluge na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou.

(izvod iz knjige Globalno važni sistemi poljoprivredne baštine – Nasljeđe za budućnost /Globally Important Agricultural Heritage Systems – A Legacy for the Future, Parviz Koohafkan i Miguel A. Altieri)